भाषणाचे अष्टादशअवधान

अर्थात उत्तम भाषणाची अठरा सूत्रे

ह. भ. प. दीपक महाराज जेवणे

भाषण रंगविताना वक्ता सर्वांसमोर एक आभासी कल्पनाचित्र साकार करीत असतो. हे करताना त्याच्याकडे केवळ एकच प्रमुख साधन असते, ते म्हणजे त्याचा आवाज. याला पूरक साधन असते अभिनयाचे. पण व्यासपीठावर समोर ध्वनिवर्धक ठेवून बोलत असल्यामुळे शारीरिक हालचालींवर फारच मर्यादा येतात. त्यामुळे त्याला मुद्राभिनय, हावभाव, हातवारे यांच्यावरच वेळ मारून न्यावी लागते. जर प्रेक्षकांची संख्या जास्त असल्यास व पुरेसा प्रकाश नसल्यास मुद्राभिनय लोकांना दिसत नाही. त्यामुळे आवाज हेच वक्त्याचे प्रमुख साधन होय! केवळ आवाजाच्या माध्यमातून कल्पनाचित्र कसे साकार करता येते हे आपण आवाज जोपासना शास्त्राच्या माध्यमातून जाणून घेऊया.

आवाज जोपासना म्हणजे काय?

पहिली गोष्ट म्हणजे प्रत्येकाला आवाज ही गोष्ट जन्मतःच मिळालेली असते. आवाज निर्मितीची निसर्गदत्त यंत्रणा आपापल्या शरीरात असते. पण ही यंत्रणा कार्यक्षमपणे कशी वापरावी? त्याचे कोणते तंत्र आहे? कमीत कमी प्रयासाने आपल्याला तिचा कसा चांगला वापर करता येईल? या गोष्टी जाणून घेण्यासाठी आवाज जोपासना शास्त्राचा उपयोग होतो.

हे शास्त्र शिकून घेताना काही पथ्ये पाळली पाहिजे तर काही तत्त्वे  समजून घेतली पाहिजेत.

1. अनुकरण टाळा.

बरेचदा भाषणाच्या बाबतीत माणूस कोणाला तरी आपला आदर्श मानून त्याचे अनुकरण करीत असतो. असे अनुकरण करणे चुकीचे असते. प्रत्येकाचा आवाज आणि आवाजनिर्मितीची पध्दत वेगळी असते. त्यामुळे दुसऱ्याची नक्कल करणे योग्य नसते. तसेच दुसऱ्याची नक्कल करून आपले वेगळे व्यक्तिमत्त्व कधीच तयार होणार नाही. परिणामी समाजावर आपला प्रभाव पडणार नाही.

2. चुकीच्या संकल्पना मनाशी धरू नका.

कोणती भाषणशैली चांगली आणि कोणती वाईट याबाबत आपणच काही कल्पना निश्चित केल्या असतात. त्या बऱ्याचदा चुकीच्या असतात. दूरचित्रवाणी व अन्य माध्यमातून आपल्याला जे भाषणशैलीचे नमुने दृष्टीस पडतात ते बऱ्याचदा बटबटीत असतात. मात्र त्यांचा प्रभाव पडत असल्यामुळे आपण त्याकडे आकर्षित होत असतो. भाषणाच्या गुणवत्तेचे भान नसल्यामुळे मग आपण अशा नमुन्यांचे अनुकरण करू लागतो. हे चूक आहे.

3. कृत्रिम आवाजनिर्मिती टाळा.

दुसऱ्याच्या अनुकरणातून आपल्याला आवाज वापरण्याच्या निरनिराळया कृत्रिम सवयी जडतात. मात्र यामुळे आवाज आणि भाषण यांच्या विविध समस्या निर्माण होतात. तसेच यामुळे आपण श्वासोच्छवास, हावभाव, हातवारे, आवाजाचा पोत, उच्चारशैली याबाबतीत  अनेक माणसे स्वतःचा ठसा गमावून बसतो.

4. दुसऱ्यांच्या प्रभावातून मुक्त व्हा.

चुकीचे आदर्श मनात बाळगू नका. अशा प्रभावातून मुक्त व्हा आणि आपल्या आवाजाला स्वतंत्र करा. आपला स्वतंत्र ठसा निर्माण करा. दुभंग व्यक्तिमत्त्वापासून बचाव करा.

खाजगी संभाषणात वेगळा आणि सार्वजनिक भाषणात वेगळा असे दोन प्रकारचे आवाज वापरणे धोक्याचे आहे. कारण हे दुभंगलेल्या व्यक्तिमत्त्वाचे लक्षण आहे. आवाज हा आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा गाभा असतो. आवाज व भाषण यांच्यात एकात्मता, एकसंधता आणल्यावर व्यक्ती मूलभूत पातळीवर बदलू लागते. आवाज व भाषण सुधारले की व्यक्तिमत्त्वात आपोआप सुधारणा होऊ लागते.

5. आवाज आणि भाषण याविषयी दक्ष राहा.

भाषण आपोआपच येत असते असे गृहित धरल्यामुळे आपण बोलणे हरवून बसलो आहोत. कसे व काय बोलावे याविषयी दक्ष राहण्याकडे आपले दुर्लक्ष झाले आहे. आपल्याला काय म्हणावयाचे आहे ते नेमकेपणे व नीटपणे सांगता आले पाहिजे, आपला आशय दुसऱ्यापर्यंत विकृत न होता पोहोचला पाहिजे. कारण त्याशिवाय मानवी व्यवहार सफल होऊ शकत नाही.

6. शारीरिक आणि मानसिक यंत्रणांवर ताबा मिळवा.

शारीर-मानस यंत्रणांवर ताबा मिळविण्याइतपत लोकांची तयारी नसल्यामुळे आवाज चढविणे, लांब वाक्ये सहजपणे व पूर्णपणे उच्चारणे, भाषणात हवी तेव्हा हवी तितकी भावव्यक्ती राहणे याबाबतीत लोक कमी पडतात. आशय अभिव्यक्तीसाठी आवाज व भाषण सक्षम झाले पाहिजे. विशिष्ट प्रसंग, मनोवस्था आणि परिस्थितीस आवाज व भाषणाद्वारे प्रतिसाद देऊ पाहणाऱ्या संवेदनशील मनाला आवश्यक ती कौशल्ये कंठगत असली पाहिजेत.

7. प्रेक्षक आणि श्रोते यांचे मन आकर्षित करून घ्या.

कलाकाराचे पहिले उद्दिष्ट म्हणजे प्रेक्षकांचे मन आकर्षून घेणे. भाषण अथवा सादरीकरण करताना आपण प्रेक्षकांचे मन आकर्षित करण्याकडे लक्ष पुरविले पाहिजे.

8. प्रेक्षक आणि श्रोते यांना मूल्यात्मक अनुभव द्यावा.

आपल्याकडे आकर्षित झालेल्या प्रेक्षकांना काही मूल्यात्मक अनुभव देणे हे कलाकाराचे दुसरे उद्दिष्ट असते. हा अनुभव त्यांच्या मनात ठसला पाहिजे. तसेच हा अनुभव त्यांच्या आपापल्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक अपरिहार्य घटक बनावा हे वक्त्याचे मुख्य ध्येयच असते. असे झाले म्हणजे वक्त्याचा श्रोत्यांवर प्रभाव पडला असे मानण्यास मुळीच हरकत नाही.

9. चिंतन करा.

वरील सर्व बाबी जेव्हा बोलणारा अर्थात भाषण करणारा मनुष्य लक्षात घेतो, तेव्हा त्याला आपण कशी वाटचाल केली पाहिजे हे उमगत जाते. आपल्या भाषणाच्या खटाटोपातून आपण काय साध्य करणार आहोत, याबाबतची सुस्पष्ट कल्पना मनुष्याच्या मनात साकार होते. ही उत्तम भाषणाची आवश्यक बाब आणि प्रारंभ असतो. निरुद्देश बोलणे अथवा भाषणातून काहीही साध्य होत नसते, मग वक् त्याचा प्रभाव तरी कसा पडावा? हे लक्षात घेतले पाहिजे.

10. आपला कणा ताठ ठेवा.

आवाज निर्मिती करताना बोलण्यासाठी व गाण्यासाठी आवश्यक त्या प्रकारची श्वसनक्रिया सुलभपणे व क्षमतेने करावयाची असल्यास श्वसनपटलाच्या हालचालींना अडथळा होता कामा नये यासाठी ताठ बसणे व ताठ उभे राहणे अत्यंत आवश्यक असते. या आरामखुर्चीत बसून करण्याच्या क्रिया मुळीच नव्हेत!

11. एकसुरीपणा टाळा.

काही वक्ते एकसुरी आवाजात भाषण करतात. हा दोष समजला पाहिजे. पण दोषभूत एकसुरीपणा म्हणजे काय? तर श्रोत्यांच्या सहज ध्यानात न येण्यासारखे चढउतार आपल्या भाषणात करणे होय. भाषण परिणामकारक होण्याकरिता जितक्या प्रमाणात चढउतार असावे लागतात त्यापेक्षा कमी असणे म्हणजे एकसुरीपणाचा दोष.

12. भाषण आणि गायन यातील फरक लक्षात घ्या.

गायन आणि भाषण या दोन वेगळया गोष्टी आहेत. कारण निश्चित स्वरांतरावर विसंबून राहणारे संगीतातील चढउतार भाषणातील चढउतारापेक्षा संख्येने अल्प असतात पण ते नेमके असतात, तर भाषणातील चढउतार संख्येने जास्त व ढोबळ असतात.

13. सूर पकडण्याचा अभ्यास करा.

एखादा स्वर निश्चित करून त्याच्या वरखाली न जाता भाषण करणे एक महत्त्वाचा अभ्यास आहे. एक सूर पकडायचा असेल तर तारतेची एक निश्चित पातळी (पट्टी) पकडून ध्वनी निर्माण करावा लागतो. एकच सूर उमटविण्यासाठी आपल्या उच्छवासावर चांगले नियंत्रण ठेवावे लागते. हे तर अनेक वर्षांच्या मेहनतीनंतर शक्य होत असते, तेव्हा हा दोष नव्हे! शिवाय एकापाठोपाठ चढत्या व उतरत्या निरनिराळया स्वरांवर भाषण म्हणण्याचा सराव ठेवल्यास श्वासाचा उपयोग व तारता पातळीवर नियंत्रण ठेवता येते.

14. भाषणाच्या वेगावर नियंत्रण ठेवा.

काही वक्ते भरभर बोलतात तर काही वक्ते अडखळत बोलतात. काही वक्ते तर या दोन्ही गोष्टींचे आपल्या भाषणात मिश्रण करतात. वेगात बोलणे म्हणजे द्रुत भाषण होय. पण या भाषणाचासुध्दा एक वेग ठरलेला असतो. आपले बोलणे ऐकणाऱ्याला कळले पाहिजे ही अट पाळून एका सेकंदात किमान पाच अक्षरे उच्चारली तर त्या भाषणाला द्रुत भाषण म्हणायला हवे. यासाठी पुकारे, ललकारी व दवंडी यांचा अभ्यास करता येतो. आपली उच्चारगती द्रुत असून घंटानादाप्रमाणे ऐकणाऱ्याच्या कानावर एकापाठोपाठ शब्द आदळले पाहिजेत. बोलावयाचा मजकूर दीर्घ असल्यास त्याचे खंड पाडून आवाजाची फेक करावी. म्हणजे हे द्रुत भाषणही श्रोत्यांना ऐकण्याजोगे होते.

15. धावत्या वर्णनाचा अभ्यास हवा.

समोर घडणाऱ्या घटनेचे भाषणकर्त्याने तत्काल व अखंड शब्दांकन करत जाणे म्हणजे धावते वर्णन होय. आपल्यासमोर  घडणाऱ्या घटनेतील बारीकसारीक तपशील टिपत त्यातील गतिमानतेत खंड पडणार नाही, असे भाषण यावेळी करावे लागते. मात्र धावते वर्णन करण्यासाठी चांगली कल्पनाशक्ती आवश्यक असते.

16. ध्वनिवर्धकाचे भान पाळा.

आता सर्वत्र ध्वनिवर्धकांचा वापर वाढला आहे. यामुळे सूक्ष्म ध्वनिपरिणांमावर भर देणे हा अत्यंत महत्त्वाचा गुण आहे. अनेक चांगल्या वक्त्यांना हे साधता येत नाही आणि त्यांचे भाषण पडते. यासाठी ध्वनिक्षेपकातून बाहेर पडणारा आपला आवाज आपण नीट ऐकणे आवश्यक असते. हा आवाज परिणामकारक व्हावा यासाठी भाषणाच्या गतीत बदल करणे आवश्यक असते. कारण भाषणगतीचे बदल भाषणास वेधक बनवितात. म्हणून आशय, भाषेचा स्तर, वगैरेंना अनुसरून उचित, अल्पावधीचे पण लक्षणीय बदल भाषणगतीत पेरले पाहिजेत. आपली भाषणगती म्हणजे अशा  विरामांचे योग्य नियंत्रण होय.

17. शब्दांचा ठसा उमटवा.

भाषण करताना श्रोत्यांच्या मनावर आपल्या शब्दांचे महत्त्व ठसविणे आवश्यक असते. वाक्यातील जो महत्त्वाचा शब्द असतो त्याची तारता आजूबाजूंच्या शब्दांपेक्षा बरीच वरची अथवा खालची ठेवून हा परिणाम साधता येतो. या शब्दाचा विशेष प्रकारे उच्चार करता येतो. वाक्याच्या आरंभी अथवा शेवटी येणारा शब्द सामान्यपणे लक्ष आकर्षून घेतो. शब्दाच्या उच्चारासाठी लागणारा कालावधी बदलून त्याचे महत्त्व ठसविता येते. शब्दाच्या उच्चारासोबत हालचाली, हावभाव अथवा हातवारे यांची जोड देता येते. शब्दाच्या पुनरावृत्तीतूनही हा परिणाम साधता येतो. भाषणाचा परिणाम वाढविण्यासाठी योग्य त्या ठिकाणी योग्य तितका आघात देणे म्हणजे बलाघात व कोणतेही खास आघात न देता बोलणे म्हणजे समाघात होय.

18. नियमित सराव आणि अभ्यास करा.

वर सांगितल्याप्रमाणे भाषणगुण साध्य होण्यासाठी नियमित अभ्यास आणि सराव करणे म्हणजेच आवाज जोपासना शास्त्र होय. आपल्या आवाजाची जोपासना केल्यास आपण चांगले वक्ता म्हणून श्रोत्यांवर प्रभाव पाडू शकतो.

हरिकीर्तन प्रबोधिनीच्या अभ्यासक्रमात आवश्यक सराव आणि अभ्यासाचा अंतर्भाव करण्यात आला आहे. विद्यार्थ्यांनी त्या गोष्टी जाणून घेऊन आपला विकास घडवावा.