एका तासात शिका हार्मोनिअम!

- ह.भ.प. दीपक हनुमंत जेवणे (कीर्तन विशारद)

हरिकीर्तन प्रबोधिनीच्या संकेतस्थळावर हार्मोनिअम कसा वाजवावा याबाबत माहिती दिलेली आहे. तरी काही विद्यार्थ्यांना अजूनही हार्मोनिअम वाजविणे जमलेले नाही. याविषयी चिंतन केले असता जी गोष्ट उमगली ती येथे मांडत आहे.

मी हार्मोनिअम कसा शिकलो, याचा मी मागोवा घेतला. गायन, वादन आणि नर्तन या तीन गोष्टी संगीतात मोडतात हे गायन शिकण्यास सुरुवात केली असता माझ्या लक्षात आले.  नर्तनासाशी माझा फारसा संबंध नव्हता. पण वादनाशी संबंध येणारच होता. स्वरज्ञान होण्यास हार्मोनिअम उपयोगी ठरते म्हणून मी हार्मोनिअम शिकण्यास सुरुवात केली. हार्मोनिअम या विषयात माझे चार गुरू आहेत. याशिवाय ग्रंथ आणि इंटरनेट हे दोन अधिकचे गुरू म्हणावे लागतील.

माझ्या सर्व गुरुंबद्दल माझ्या मनात आदर आहे. त्यांच्याबद्दल पूज्य भावना बाळगूनच येथे विवेचन केलेआहे हे लक्षात घ्यावे. एका शिक्षकांनी स्वरांचा परिचय करून दिल्यावर बोटे कशी वापरायची, स्वर कसे वाजवायचे इत्यादी समजावून अलंकार लिहून दिले. या अलंकार वादनाचा सराव करण्यास सांगितले. आठवडयातून दोनदा शिकवणी असे आणि माझ्याकडे हार्मोनिअम नव्हती. तीन महिन्यात अलंकारांचाच सराव चालला. सरांचे सांगणे होते की, आपली बोटे चपळाईने पट्टयांवर फिरायला हवीत. त्यासाठी तेज गतीने बोटे फिरविण्याचा सराव हवा. पण बोटे चुकणे, आरोह व अवरोह एकसमान वेळेत न होणे, पटकन कळ लागून बोटे दुखणे या गोष्टी सुरू झाल्या. तीन महिन्यात मला हार्मोनिअम वादन काही जमले नाही. शिवाय सर माझी शिकवणी घेतात की हार्मोनिअमचे भाडे अाकारतात तेही समजेना. यावर उपाय म्हणून क्लास बंद केला व हार्मोनिअम विकत आणली.

मग मी इंटरनेटचा आधार घेतला. विविध कलाकारांचे वादन पाहिले आणि ऐकलेही. त्याचप्रमाणे विविध ग्रंथांचे वाचन केले. हार्मोनिअम या विषयात बाजारात, ग्रंथालयांत आणि इंटरनेटवर जेवढी पुस्तके मिळतील ती सर्व वाचून काढली. एका वाचनात समजेना म्हणून परत परत वाचली.

या सर्व खटाटोपातून काही महत्त्वाच्या, काही आश्चर्यजनक आणि काही गंमतीदार गोष्टी कळल्या.

स्वरज्ञान - हार्मोनिअम वाजविण्यासाठी स्वरज्ञान आवश्यक आहे. पण ज्यांना स्वरांची नावे माहीत नाहीत किंवा रागांची काहीही माहिती नाही, असे लोक पेटी वाजविताना आणि साथ करताना मी पाहिले. थक्कच झालो. स्वर म्हणजे काय? तर आवाजाची एक विशिष्ट उंची. मग त्याला स्तर म्हणा की पातळी म्हणा... केवळ ते लक्षात घेऊन पेटी वाजविणारे लोकही मला दिसले. यांना संगीताबद्दल काही माहिती नव्हती. पण विविध गाणी मस्त वाजवित असत. याचा त्यांना अभिमानही होता.

तसेच नेटवरील काही वादक आपापल्या पध्दतीनेच वादन करताना दिसले. प्रत्यक्ष कार्यक्रमात वादकांच्या जवळ बसूनही निरीक्षण केले. तेव्हा ग्रंथात सांगितलेली शिस्त न पाळणारे वादक दिसले. काहींचे वादन सदोष म्हणता येईल असेही होते.

सुरुवातीच्या काळात सताल अलंकार या शब्दांचा अर्थही कळला नव्हता. एका गुरुने बऱ्याच दिवसांत तालांचा परिचयसुध्दा करून दिला नव्हता. किंबहुना हार्मोनिअम वाजविण्यासाठी तालांची समज लागते, ही गोष्ट बऱ्याच जणांना पटण्यासारखी वाटली नाही. हार्मोनिअम वादनासाठी ज्या गोष्टी मी केल्या त्या सर्व तबलावादनासाठीसुध्दा केल्या.  तबलावादन शिकताना हार्मोनिअम वादनाविषयी बऱ्याच गोष्टी समजत आणि कळत गेल्या.

या सर्व गोष्टींचा विचार करून एक समग्र चिंतन मनात सुरू झाले. या चिंतनाचे सूत्र होते - हार्मोनिअम वादन शिकण्यासाठी सर्वांत प्रथम कोणती गोष्ट करायला हवी? हार्मोनिअम वादनाची पहिली पायरी कोणती? त्याचप्रमाणे लवकरात लवकर हार्मोनिअम वादन कसे शिकता येणार? या बाबतही विचार सतत मनात रेंगाळत राहिला.

यासाठी हार्मोनिअमची बनावट, पट्टयांची रचना, पाश्चात्त्य व भारतीय संगीतातील साम्य व अंतर यावरही चिंतन सुरू झाले. हार्मोनिअम हे भारतीय वाद्य नाही, ही गोष्ट समजून घेतली. ते भारतीय संगीतात कसे बसविण्यात आले हेही उमगले.

यातूनच पहिली पायरी माझ्या लक्षात आली. त्यालाच जोडून दुसरी व तिसरी पायरी आपोआप तयार झाली. यातून आपण केवळ एका तासात हार्मोनिअम वादन कोणालाही शिकवू शकतो, हा विश्वास आला. तसेच एका दिवसात म्हणजेच आठ तासांत व्यवस्थित पध्दतीने सराव केला तर विद्यार्थी एक गाणेसुध्दा नीट वाजवून दाखवू शकतो, हेसुध्दा उमगले. मग तो सराव एक दिवसात आठ तासांत करा अथवा आठ दिवसांत एकेक तास करा. आपल्या वेळेनुसार आणि सुविधेनुसार हे करता येईल.

ही गोष्ट वाचून काही जणांना हसण्याचा आणि थट्टा करण्याचा मोह होईल, तर काहीजण आक्षेपही घेतील!

मी यावर एवढेच सांगू शकतो. मी हार्मोनिअम वाजविणे शिकता येईल आणि ते जलद गतीने शिकता येईल असे म्हटले आहे हे लक्षात घ्या. ही काही जादू नव्हे! हे मी विकसित केलेले शास्त्र आहे. हार्मोनिअम वादनात तरबेज होण्यासाठी फार मोठा सराव करावा लागतो हे मला मान्य आहे. मी केवळ त्याचे उचित मार्गदर्शन करणार आहे. माझा क्लास केल्यावरही आपल्याला वादनात तरबेज होण्यासाठी नियमित सराव आणि अभ्यास करावा लागणार आहेच! त्याला पर्याय नाही. मला समजलेल्या अनेक गोष्टी कोणताही गुरू सहजासहजी सांगत नाही आणि हार्मोनिअम वादनाच्या अनेक पुस्तकांत त्या आपल्याला आढळतही नाहीत.

मग मी आपणास काय शिकविणार आहे? तर चार-पाच वर्षे अखंड मेहनत घेऊन हार्मोनिअम वादनाचे जे सूत्र मला उमगले आहे आणि सहजासहजी लक्षात न येणाऱ्या ज्या गोष्टी समजल्या आहेत त्या जाणून घेण्यासाठी जो आटापिटा करावा लागतो, ते आपले परिश्रम आणि तो आपला वेळ वाचणार आहे. यामुळे आपली हार्मोनिअम वादनात जलदगतीने प्रगती होणार आहे.

आपण म्हणाल-संपूर्ण लेखात हार्मोनिअम एका तासात कसा शिकावा हे सांगितलेले नाहीच! मित्रहो, त्यासाठी मला आपण संपर्क करू शकता कारण मी शुल्क घेऊन ते शिकवितो. धन्यवाद!